Η παραπληροφόρηση στην Ευρώπη: Αναφορά EDMO για τον Φεβρουάριο του 2024

Στο πλαίσιο εξέτασης των τάσεων παραπληροφόρησης στην Ευρώπη, το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO) μαζεύει στοιχεία από όλα τα μέλη του στην Ευρώπη αναφορικά με την θεματολογία που κάλυψαν τον προηγούμενο μήνα. Αυτή η αναφορά περιέχει οπτικοποιημένα στοιχεία για το ποιά θέματα απασχόλησαν τους οργανισμούς fact-checking στην Ευρώπη και δίνουν μια συνολική εικόνα των αφηγημάτων παραπληροφόρησης που περνάνε εθνικά σύνορα και εμφανίζονται με διαφορετικές μορφές σε πολλαπλές χώρες. Δεδομένου του ενδιαφέροντος που εμφανίζει αυτή η συνολική προσέγγιση στην ταυτοποίηση των τάσεων παραπληροφόρησης ανά διαφορετικές χρονικές περιόδους, ως FactReview παρουσιάζουμε αυτά τα στοιχεία στα ελληνικά με συνοπτική περιγραφή ώστε να υπάρχει η δυνατότητα, για όποιον ενδιαφέρεται, παρακολούθησης της κατάστασης διασποράς ψευδών ισχυρισμών στην Ευρώπη.

Τα δεδομένα της αναφοράς και τα θέματα παραπληροφόρησης

Για την 33η αναφορά του EDMO χρησιμοποιήθηκαν 1,488 άρθρα fact-checking από 35 Οργανισμούς και η περίοδος που καλύπτουν είναι 1-29 Φεβρουαρίου.ⓘΟι οργανισμοί που συμμετείχαν στην 33η αναφορά: 15min, AFP, APA, Correctiv, Check4facts, Delfi, Demagog.cz, Demagog.sk, DPA, Eesti Päevaleht, EFE Verifica, Ellinika Hoaxes, Fact Check Cyprus, Factcheck Vlaanderen, FactReview, Faktabaari, Faktisk, FranceTV, Funky, Greece Fact Check, Källkritikbyrån, Lakmusz, Logically Facts, Maldita, Medizin transparent, Newtral, Oštro, PagellaPolitica/Facta, Polígrafo, Pravda, Re:Baltica, The Journal Fact-Check, TjekDet, Verifica RTVE, Verificat Θα βρείτε ολόκληρη την 33η αναφορά του EDMO στα αγγλικά εδώ και στα ελληνικά εδώ.

Η κακόβουλη παραπληροφόρηση σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία αυξήθηκε κατά μερικές ποσοστιαίες μονάδες, από 7% τον Ιανουάριο σε 10% τον Φεβρουάριο του 2024. Η κακόβουλη παραπληροφόρηση για θέματα μετανάστευσης και για την Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν επίσης αυξηθεί, αλλά σε μικρότερο βαθμό. Το ποσοστό των υπόλοιπων θεμάτων κακόβουλης παραπληροφόρησης που παρακολουθούνται είτε παρέμεινε σταθερό (για παράδειγμα τα θέματα σχετικά με την κατάσταση στην Μέση Ανατολή και την LGBTQI+ κοινότητα) ή αυξήθηκε ελάχιστα (για παράδειγμα τα θέματα σχετικά με την COVID-19 και την κλιματική αλλαγή).

Ενδεικτικά, κάποια από τα θέματα που καλύφθηκαν τον Ιανουάριο είναι τα εξής:

• Παραπληροφόρηση σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία – 152 άρθρα (10%)
• Παραπληροφόρηση σχετικά με την Ευρωπαϊκή Ένωση – 113 άρθρα (8%)
• Παραπληροφόρηση σχετικά με την κλιματική αλλαγή – 101 άρθρα (7%)
• Παραπληροφόρηση σχετικά με θέματα μετανάστευσης – 98 άρθρα (7%)
• Παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία της COVID-19 – 76 άρθρα (5%)
• Παραπληροφόρηση σχετικά με τον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς – 71 άρθρα (5%)
• Παραπληροφόρηση κατά της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας – 26 άρθρα (1%)

Ενίσχυση της παραπληροφόρησης κατά των αγροτών και κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Καθώς οι διαδηλώσεις των αγροτών εντάθηκαν στην Ευρώπη τον Φεβρουάριο, η κακόβουλη παραπληροφόρηση για τις κινητοποιήσεις αυξήθηκαν επίσης. Λόγω της ευρύτερης κάλυψης των κινητοποιήσεων από τα μέσα ενημέρωσης σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυξήθηκαν και οι ψευδείς ισχυρισμοί με συχνό φαινόμενο την διόγκωση της υποστήριξης που δέχθηκαν (όπως έγινε και τον Ιανουάριο) καθώς και το μέγεθος των διαδηλώσεων. Αυτοί οι ψευδείς ισχυρισμοί βασίστηκαν σε παλιά ή άσχετα βίντεο, τα οποία συνοδεύονταν από λεζάντες οι οποίες τα συνέδεαν με τις πορείες μεταφέροντας ταυτόχρονα και μηνύματα κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή των “περιβαλλοντικών κανόνων” της.

Τρέχοντα θέματα που αφορούν τους τομείς της καλλιέργειας και διακίνησης τροφίμων γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από κανάλια παραπληροφόρησης με στόχο την ενίσχυση της αρνητικής διάθεσης ενάντια σε θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για παράδειγμα επανεμφανίστηκαν παλαιότερα αφηγήματα για επιβολή βρώσης εντόμων σε Ευρωπαίους πολίτες και έγκριση πώλησης εργαστηριακά παραγόμενου κρέατος στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Άλλοι ψευδείς ισχυρισμοί αφορούσαν την υποτιθέμενη εισαγωγή αποβλήτων ή τοξικών τροφίμων τα οποία δεν περνάνε κατάλληλους ελέγχους από την Ευρωπαϊκή Ένωση και προορίζονται για πολίτες σε διαφορετικές χώρες.

Την δημοσιότητα των κινητοποιήσεων αγροτών φαίνεται πως εκμεταλλεύτηκαν και κανάλια κακόβουλης παραπληροφόρησης υπέρ της Ρωσίας. Στον απόηχο ψευδών ισχυρισμών για ενεργοποίηση σειρήνας της Ρωσικής πρεσβείας στο Βερολίνο τον Ιανουάριο ως υποστήριξη στους διαδηλωτές, τον Φεβρουάριο κυκλοφόρησε ο ισχυρισμός ότι αγρότες έριξαν κοπριά στην Ουκρανική πρεσβεία στο Παρίσι. Ο λόγος σύμφωνα με τα εν λόγω δημοσιεύματα ήταν συστάσεις από την πρεσβεία προς τους αγρότες για παύση των κινητοποιήσεων. Αυτός ο ψευδής ισχυρισμός κυκλοφόρησε σε διάφορες χώρες συμπεριλαμβανομένης της Ολλανδίας, της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας, της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας. Η εκμετάλλευση κοινωνικών εντάσεων σε Δυτικές κοινωνίες και η υποδαύλιση τους μέσω στοχευμένης κακόβουλης παραπληροφόρησης είναι γνωστή στρατηγική Ρωσικής προπαγάνδας.

Αύξηση της κακόβουλης παραπληροφόρησης στον απόηχο του θανάτου του Αλεξέι Ναβάλνι

Πέρα από τις συνηθισμένες επαναλαμβανόμενες ψευδείς ειδήσεις για την Ουκρανία, το κύριο θέμα κόμβων παραπληροφόρησης υπέρ της Ρωσίας ήταν ο θάνατος του Αλεξέι Ναβάλνι, του πιο γνωστού αντιπάλου της ρωσικής κυβέρνησης. Η ευθύνη για τον θάνατο του αποδόθηκε από διάφορες διεθνείς οργανώσεις και ηγέτες στο Κρεμλίνο. Ωστόσο, πληθώρα ψευδών ισχυρισμών απέδωσε τον θάνατο σε “δυτικά εμβόλια”, ενώ άλλες αβάσιμες ειδήσεις προσπαθούσαν να δυσφημίσουν τον ρόλο και το προφίλ του. Για παράδειγμα, κυκλοφόρησε ο ψευδής ισχυρισμός ότι μια φωτογραφία τον έδειχνε να κάνει τον ναζιστικό χαιρετισμό ή ότι προσπαθούσε να οργανώσει πραξικόπημα στη Ρωσία με τη βοήθεια δυτικών χωρών.

Όπως τονίζεται σε πρόσφατη έρευνα του EDMO, το γεγονός ότι η χήρα του Ναβάλνι, Γιούλια Ναβάλναγια, δήλωσε πως θα συνεχίσει την πολιτική του αποστολή, έδωσε πάτημα για αύξηση των ψευδών ισχυρισμών που την στοχεύουν προσωπικά. Συγκεκριμένα, κατηγορήθηκε ψευδώς για εξωσυζυγικές σχέσεις και για τον προγραμματισμό ανακοίνωσης πριν από τον θάνατο του συζύγου της, υπονοώντας ότι ο ίδιος ο θάνατος ήταν προγραμματισμένος. Ένας ψευδής ισχυρισμός που κυκλοφόρησε ευρέως, επιστράτευσε ηχητικό αρχείο της μητέρας του Ναβάλνι το οποίο δημιουργήθηκε με λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης στο οποίο υποτίθεται πως κατηγορούσε την Γιούλια Ναβάλναγια ότι άφησε τον γιό της μόνο του και προκάλεσε τον θάνατό του.

Τα αφηγήματα κακόβουλης παραπληροφόρησης σχετικά με το ζήτημα της μετανάστευσης

Η κακόβουλη παραπληροφόρηση σχετικά με θέματα μετανάστευσης ενισχύθηκε στην Ιρλανδία και την Ισπανία. Ψευδείς ισχυρισμοί που κυκλοφόρησαν και στις δύο χώρες προσπάθησαν να παρουσιάσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις τοπικές κυβερνήσεις είτε ως μέσα προώθησης ανεξέλεγκτης μετανάστευσης ή ως αρκετά αδύναμες για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα.

Στην Ισπανία κυκλοφόρησε ο ψευδής ισχυρισμός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση στέλνει όλους τους παράνομους μετανάστες από άλλες χώρες στην Ισπανία και πως η Ιαπωνία απαγορεύει τους άνεργους μετανάστες από το να συναθροίζονται στον δρόμο, υπονοώντας ότι ο λόγος είναι η βίαιη φύση τους. Επίσης κυκλοφόρησαν ψευδείς ισχυρισμοί για ανακοίνωση επένδυσης δημόσιου χρήματος στο Μαρόκο από τον Πέντρο Σάντσεζ, παρότι η αφρικανική χώρα αναφέρεται ότι κατηγορείται για εισαγωγή προϊόντων που παραβιάζουν τον δίκαιο ανταγωνισμό στον τομέα της γεωργίας.

Στην Ιρλανδία, κυκλοφόρησαν αυτοκόλλητα τα οποία υποτίθεται πως δημιουργήθηκαν από το Ιρλανδικό Μουσουλμανικό Συμβούλιο με στόχο την προώθηση εδραίωσης Νόμου της Σαρία στην χώρα. Επίσης κυκλοφόρησε ο ισχυρισμός ότι μετανάστες πληρώνονται 80,000€ για μετακινήσεις εντός των συνόρων της χώρας, ενώ ένα δημοφιλές meme μετέφερε τον ισχυρισμό ότι η Νορβηγία απέλασε πρόσφατα 1,600 Σομαλούς μετανάστες. Επιπρόσθετα, κυκλοφόρησε ένας ακόμα ψευδής ισχυρισμός με χρήση ηχητικού αρχείου – το οποίο πιθανότατα ήταν αποτέλεσμα λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης – στο οποίο ακούγεται ο βρετανός σεφ Γκόρντον Ράμσεϊ να επαινεί τους Ιρλανδούς διαδηλωτές κατά των μεταναστών.

Παραπληροφόρηση με χρήση λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης

Το ποσοστό παραπληροφόρησης με χρήση υλικού που δημιουργήθηκε με λογισμικό AI αυξήθηκε ελάχιστα τον Φεβρουάριο. Από τα 1,488 άρθρα fact-checking τα 73 χρησιμοποίησαν αυτή την τεχνική για διασπορά κακόβουλης παραπληροφόρησης. Αυτό αντιστοιχεί στο 5% του συνόλου συγκριτικά με το 4% που σημειώθηκε τους προηγούμενους μήνες.

Ανεξάρτητα από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις με την ηχογραφημένη φωνή της μητέρας του Ναβάλνι, η οποία παράχθηκε μέσω λογισμικού AI, το υλικό που σημείωσε την μεγαλύτερη διασπορά ήταν οι εικόνες AI με τρακτέρ και σανό μπροστά από τον Πύργο του Άιφελ στο Παρίσι. Εξίσου μεγάλη διάδοση γνώρισε βίντεο deep fake με παρουσιαστή του μέσου France24 στο οποίο αναφέρει ότι προγραμματισμένο ταξίδι του γάλλου Προέδρου Μακρόν στην Ουκρανία ακυρώθηκε λόγω αποκάλυψης σχεδίου των ουκρανών για δολοφονία του.

Οι 4 ιστορίες με την μεγαλύτερη κυκλοφορία στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Ενδεικτικά θέματα επιβεβαιωμένης παραπληροφόρησης σε εθνικό επίπεδο

Πορτογαλία:

Στο πλαίσιο των εκλογών στην Πορτογαλία κυκλοφόρησε επεξεργασμένη εικόνα με την οποία προσπάθησαν να συνδέσουν τον Αντρέ Βεντούρα, ηγέτη του δεξιού κόμματος Chega με την ναζιστική ιδεολογία.

Σλοβακία:

Δύο μήνες πριν τις προεδρικές εκλογές στην Σλοβακία, χιλιάδες χρήστες μέσων κοινωνικής δικτύωσης μοιράστηκαν ψευδή έγγραφα σύμφωνα με τα οποία ο βασικός υποψήφιος της αντιπολίτευσης, Ιβάν Κόρτσοκ, συνεργάστηκε με την Κρατική Ασφάλεια στα μέσα του 1980.

Γαλλία:

Ο Εμανουέλ Μακρόν νομιμοποίησε τον βιασμό.

Ελλάδα:

Εταιρεία πώλησης γαλακτοκομικών προϊόντων αφαίρεσε μητρική φιγούρα από τις συσκευασίες γάλακτος εν μέσω κυβερνητικής πρωτοβουλίας για νομιμοποίηση του γάμου και της υιοθεσίας ομόφυλων ζευγαριών στην Ελλάδα

Η σημασία της αναφοράς και η ροή πληροφοριών από τις χώρες της Ευρώπης

Τα στοιχεία από τις αναφορές του EDMO αποτελούν χρήσιμο υλικό τόσο για ερευνητές όσο και για όσους θέλουν να παρακολουθούν την κατάσταση παραπληροφόρησης εντός της Ευρώπης. Κάθε οργανισμός ελέγχου γεγονότων που συμμετέχει παρέχοντας δεδομένα για την αναφορά στηρίζεται μεταξύ άλλων στο αναγνωστικό κοινό του προκειμένου να μπορεί να εντοπίζει έγκαιρα και αποτελεσματικά ψευδείς ισχυρισμούς. Όταν εντοπίζετε αναρτήσεις ή άρθρα τα οποία θεωρείτε ότι ενδέχεται να μην είναι ακριβή μπορείτε να μας ενημερώνετε τόσο μέσω της φόρμας επικοινωνίας στη σελίδα μας όσο και με άμεσα μηνύματα στα social media.