Η εν λόγω ανάλυση βασίστηκε σε στοιχεία από οργανισμούς που ανήκουν στο δίκτυο fact-checking του EDMO.Οι οργανισμοί που συνεισέφεραν στοιχεία για την ανάλυση: Pagella Politica/Facta news, 15min, AFP, BNT Provereno, Correctiv, Demagog.cz, Demagog.pl, DPA, EFE Verifica, Ellinika Hoaxes, Faktabaari, Greece Fact Check Μπορείτε να βρείτε την αρχική αναφορά στα αγγλικά εδώ.
Τα νέα για τον θάνατο του Αλεξέι Ναβάλνι δημοσιεύθηκαν από ρωσικά κανάλια ενημέρωσης στις 16 Φεβρουαρίου του 2024. Ο Ναβάλνι ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα η πιο γνωστή φιγούρα εναντίωσης στον Πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν και πέθανε ενώ βρισκόταν φυλακισμένος για πολιτικούς λόγους σε σωφρονιστικό ίδρυμα υψίστης ασφαλείας στην Σιβηρία. Δυτικοί ηγέτες απέδωσαν ομόφωνα την ευθύνη για τον θάνατο του στο καθεστώς Πούτιν, ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες που χαρακτήρισαν τον θάνατο του Ναβάλνι.
Η σύζυγος του, Γιούλια Ναβάλναγια, δημοσίευσε μια δήλωση μέσω βίντεο στις 19 Φεβρουαρίου 2024, στο οποίο δεσμεύτηκε να συνεχίσει το πολιτικό έργο του συζύγου της για μια “ελεύθερη Ρωσία” και κάλεσε όλους τους Ρώσους να συσπειρωθούν γύρω της.
Η κακόβουλη παραπληροφόρηση που είχε ως σκοπό την υπονόμευση της κ. Ναβάλναγια είχε αρχίσει ήδη να κυκλοφορεί σε κανάλια επικοινωνίας υπέρ του Πούτιν πριν τον θάνατο του Ναβάλνι, αλλά πήραν μεγαλύτερη διάδοση στην ΕΕ αμέσως μετά. Μάλιστα, μόλις παρουσίασε τον ευατό της ως πιθανή ηγέτης της αντιπολίτευσης απέναντι στο τωρινό Ρωσικό καθεστώς η συκοφαντία μέσα από ψευδείς ισχυρισμούς ενισχύθηκε.
Χαρακτηρισμός της κ. Ναβάλναγια ως “ανήθικο άτομο”
Ένας από τους πρώτους ψευδείς ισχυρισμούς που εντοπίστηκε από οργανισμούς που ανήκουν στο δίκτυο fact-checking του EDMO αποτελούνταν από εικόνες οι οποίες υποτίθεται πως έδειχναν την Γιούλια Ναβάλναγια να φλερτάρει με διάφορους άντρες. Αυτή η στρατηγική βασίστηκε σε τάσεις έμφυλης προκατάληψης και σεξιστικά στερεότυπα, ενώ είναι πάρα πολύ συχνή σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο όταν στοχοποιείται μια γυναίκα.
Η πρώτη εικόνα, η οποία υποτίθεται πως έδειχνε την “θλιμμένη χήρα του Ναβάλνι με τον νέο της συνοδό” κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες στην Ευρώπη (για παράδειγμα στην Γαλλία, την Γερμανία, την Ουγκαρία, την Ελλάδα, την Λιθουανία και την Πολωνία). Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η φωτογραφία λήφθηκε το 2021, ο άντρας που απεικονίζεται με την Ναβάλναγια είναι ο Yevgeny Tchitchvarkine (ένας 49χρονος Ρώσος δισεκατομμυριούχος και αντίπαλος του Πούτιν), και η αρχική λεζάντα έγραφε “Με την πρώτη κυρία της όμορφης Ρωσίας του μέλλοντος @yulia_navalnaya Photo by: #моябоеваяподруга Freedom @navalny!”“
Διαφορετική φωτογραφία στην οποία η Ναβάλναγια υποτίθεται πως αγκαλιάζει τον Tchitchvarkine κυκλοφόρησε, πέρα από τις προαναφερθείσες χώρες, στην Τσεχία και στην Ιταλία. Σε αυτή την περίπτωση η φωτογραφία είχε υποστεί επεξεργασία, καθώς στην αρχική έκδοση ο άντρας που αγκαλιάζει την Ναβάλναγια ήταν ο σύζηγος της, Αλεξέι. Ο Tchitchvarkine προστέθηκε με ψηφιακή επεξεργασία.
Ωστόσο, η Γιούλια Ναβάλναγια δεν κατηγορήθηκε ότι απάτησε τον σύζυγο της μόνο με τον Ρώσο δισεκατομμυριούχο. Σε μια ψευδή ιστορία η οποία κυκλοφόρησε στην Βουλγαρία και άλλες χώρες, ο Βούλγαρος ερευνητής δημοσιογράφος Christo Grozev κατηγορήθηκε ότι ήταν ένας από τους πολλούς ισχυρούς άντρες με τους οποίους είχε σχέση η Ναβάλναγια για να κερδίσει υποστήριξη για το ίδρυμα FBK του Αλεξέι Ναβάλνι. Προς υποστήριξη αυτού του ισχυρισμού κυκλοφόρησε και φωτογραφία η οποία υποτίθεται πως δείχνει κοινή κράτηση του Grozev και της Ναβάλναγια σε ξενοδοχείο. Ωστόσο, η εν λόγω φωτογραφία ήταν αποτέλεσμα ψηφιακής επεξεργασίας.
Ο λογαριασμός που μοιράστηκε αρχικά την ψευδή ιστορία υποτίθεται πως ανήκε σε πρώην υπάλληλο του ιδρύματος FBK, την Anna Gonchar, η οποία ωστόσο δεν υπάρχει. Το προφίλ ήταν ψεύτικο και η φωτογραφία της ήταν deepfake που προέκυψε από επεξεργασμένη εικόνα μιας κοπέλας από την Μάλτα.
Χαρακτηρίστηκε ως καιροσκόπος
Η παραπληροφόρηση για την Γιούλια Ναβάλναγια, η οποία συνταυτίζεται σαφώς με τα συμφέροντα του Κρεμλίνου για αποδόμηση της δημόσιας εικόνας ενός πιθανού ηγέτη της αντιπολίτευσης εναντίον του Πούτιν, δεν περιορίστηκε στον χαρακτηρισμό της ως “ανήθικο” άτομο.
Μια από τις ψευδείς ιστορίες για την Ναβάλναγια αφορούσε την υποτιθέμενη δήλωση του Αμερικανού ψυχολόγου Paul Ekman περί ένδειξης “χαράς” παρά θλίψης στην αντίδραση της Ναβάλναγια όταν έμαθε για τον θάνατο του συζύγου της, καθώς πλέον βρίσκονταν στο κέντρο της προσοχής. Αυτός ο ψευδής ισχυρισμός έστελνε το μήνυμα ότι η Γιούλια Ναβάλναγια είχε όφελος από τον θάνατο του συζύγου της και ότι εμφανίστηκε ως χαρούμενη από την “ξαφνική τύχη” της.
Ένας διαφορετικός ισχυρισμός που διαδόθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (εντοπίστηκε τον Φεβρουάριο στην Ολλανδία, την Γερμανία, την Αυστρία, την Κροατία, την Ελλάδα, την Κύπρο, την Εσθονία, την Ισπανία, την Γαλλία, την Λιθουανία, την Βουλγαρία, την Φιλανδία και την Ιταλία) επιστράτευσε πιο περίτεχνα μέσα. Σε ηχογραφημένη συνομιλία η μητέρα του Αλεξέι Ναβάλνι, Λουντμίλα Ναβάλναγια, φαίνεται να κατηγορεί την Γιούλια πως κατ’ ουσίαν ήταν υπεύθυνη για τον θάνατο του γιού της. Σύμφωνα με την ηχογραφημένη συνομιλία η Γιούλια πίεσε τον Αλεξέι να πάει πίσω στην Ρωσία “αμέσως μόλις βγήκε από το κώμα, χωρίς να είναι σε θέση να αξιολογήσει την κατάσταση”. Στην συνομιλία, όπου επαναλαμβάνεται και η κατηγορία για απιστία της Ναβάλναγια, η μητέρα του Ναβάλνι φαίνεται να κατηγορεί την χήρα του γιού της ότι τον “πίεσε” να μεταφέρει την κυριότητα των τραπεζικών λογαριασμών του στην ίδια.
Το εν λόγω ηχητικό αρχείο, ωστόσο, δημιουργήθηκε με χρήση λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης. Η φωνή της μητέρας του Ναβάλνι αντιγράφηκε από ένα βίντεο που κυκλοφόρησε στις 22 Φεβρουαρίου 2024, όταν η Λουντμίλα εξέθεσε δημόσια τις ρωσικές αρχές ότι προσποιήθηκαν πως έθαψαν τον γιό της μυστικά και ότι την εκβίασαν.
Συμπέρασμα
Ψευδείς ισχυρισμοί και αβάσιμες κατηγορίες για την Γιούλια Ναβάλναγια κυκλοφόρησαν ευρέως στην Ευρωπαϊκή Ένωση αμέσως μόλις έγινε γνωστό το όνομά της στο ευρωπαϊκό κοινό, μετά τον θάνατο του συζύγου της, Αλεξέι Ναβάλνι, και την απόφασή της να συνεχίσει το έργο του. Με αυτό τον τρόπο, όσοι δεν γνώριζαν τίποτα για την Ναβάλναγια εκτέθηκαν σε ένα αφήγημα που την παρουσίαζε ως άπιστη σύζυγο και καιροσκόπο, η οποία εκμεταλλεύτηκε τον θάνατο του συζύγου της προς όφελός της. Παρόμοια τακτική δολοφονίας χαρακτήρα έχει χρησιμοποιηθεί και κατά το παρελθόν, συγκεκριμένα για να δυσφημιστεί ο ουκρανός Πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι, ο οποίος παρουσιάστηκε από κόμβους παραπληροφόρησης υπέρ της Ρωσίας ως διεφθαρμένος χρήστης ναρκωτικών που διατηρούσε δεσμούς με Ναζί.
Ορισμένα από τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή την περίπτωση για διασπορά αφηγημάτων παραπληροφόρησης βελτιώνονται συνεχώς, όπως για παράδειγμα τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, καθιστώντας την ανάλυση των ισχυρισμών πιο χρονοβόρα για ειδικούς και fact-checkers. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης περίπτωσης, υπάρχει πραγματικός κίνδυνος τα άτομα που εκτέθηκαν στους εν λόγω ψευδείς ισχυρισμούς για την Γιούλια Ναβάλναγια να μην δουν τις σχετικές καταρρίψεις. Με αυτό τον τρόπο θα διαμορφωθεί μια δημόσια εικόνα για την Ναβάλναγια, η οποία θα βασίζεται σε καθαρά ψευδείς ισχυρισμούς και μπορεί να διατηρηθεί για χρόνια.
Tommaso Canetta, υποδιευθυντής του Pagella Politica/Facta News και συντονιστής των δραστηριοτήτων του δικτύου ελέγχου γεγονότων του EDMO
Συντακτική ομάδα
