Προώθηση αβάσιμης θεωρίας συνωμοσίας για την ελληνική υπογεννητικότητα από τον Elon Musk

Στις 15 Απριλίου 2024, ο επιχειρηματίας Elon Musk, ιδιοκτήτης του κοινωνικού δικτύου X (πρώην Twitter), κοινοποίησε μια θεωρία συνωμοσίας που έκανε λόγο για ρεκόρ προβλημάτων γονιμότητας και θνησιμότητας στην Ελλάδα λόγω των εμβολιασμών για την COVID-19. Στην πραγματικότητα όμως, το πρώτο σκέλος του ισχυρισμού αφορά κοινωνικό φαινόμενο που λαμβάνει χώρα εδώ και δεκαετίες, ενώ το δεύτερο αποτελεί επίπτωση της ίδιας της COVID-19, όχι των προστατευτικών εμβολιασμών.

Καθώς ο Elon Musk διαθέτει 180 εκατομμύρια ακολούθους στο X, η ανάρτησή του σύντομα γνώρισε τεράστια απήχηση σε διεθνές επίπεδο, με 36 εκατομμύρια προβολές μέχρι τις 23 Απριλίου, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία που εμφανίζει το X.

Ο ίδιος ο κ. Musk έγραψε κατά την κοινοποίησή του:

Η Ελλάδα είναι μια από τις δεκάδες χώρες που βιώνουν πληθυσμιακή κατάρρευση λόγω του χαμηλού ρυθμού γεννήσεων

Η αρχική ανάρτηση που κοινοποιήθηκε έγραφε αναλυτικότερα:

Η Ελλάδα προβλέπεται να γίνει το πρώτο έθνος που θα υποστεί “κατάρρευση πληθυσμού” καθώς οι αιφνίδιοι και απροσδόκητοι θάνατοι συνεχίζουν να αυξάνονται σε όλη τη χώρα, ενώ τα ποσοστά γονιμότητας έχουν μειωθεί σε επίπεδα χαμηλότερα από ό,τι πίστευαν οι ειδικοί ότι ήταν δυνατό.

Η καρδιακή ανεπάρκεια, τα εγκεφαλικά επεισόδια, οι θρόμβοι αίματος και οι ταχείας εμφάνισης καρκίνοι μεταξύ κατά τα άλλα υγιών νέων ανθρώπων έχουν προκαλέσει την εκτόξευση της θνησιμότητας στην Ελλάδα, ενώ τα επίπεδα γονιμότητας σε νέους άνδρες και γυναίκες προκαλούν την κατακόρυφη πτώση του ρυθμού γεννήσεων, καταγράφοντας τον χαμηλότερο αριθμό γεννήσεων σχεδόν έναν αιώνα.

Η προοπτική της κατάρρευσης του πληθυσμού στην Ελλάδα είναι μια “ωρολογιακή βόμβα” και μια “εθνική απειλή” σύμφωνα με τον Πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη.

Η επίμαχη ανάρτηση αναμεταδόθηκε από πολλά εγχώρια ΜΜΕ, με κάποια να την παραθέτουν αυτούσια, άλλα να κάνουν γενικά λόγο για το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, ενώ άλλα να επισημαίνουν επιπλέον τη χρήση συνωμοσιολογικής πηγής και αντιεμβολιαστικών ισχυρισμών.

Ανάλυση ισχυρισμών

Υπόβαθρο

Το άρθρο στο οποίο βασίζονται οι εξεταζόμενες αναρτήσεις δημοσιεύτηκε από τη σελίδα People’s Voice, πηγή με εκτενέστατο ιστορικό παραπληροφόρησης, μεταξύ άλλων κατά την πανδημία της COVID-19. Το άρθρο κατηγορούσε το πρόγραμμα μαζικών εμβολιασμών της πανδημίας για την χαμηλή γονιμότητα που καταγράφεται στην Ελλάδα.

Όσον αφορά τον Elon Musk, παρότι συνιστά έναν από τους γνωστότερους και πλουσιότερους επιχειρηματίες παγκοσμίως, από τις αρχές του 2020, άρχισε να γίνεται όλο και πιο αμφιλεγόμενο πρόσωπο. Στο πλαίσιο της πανδημίας COVID-19 προώθησε σειρά σχετικών θεωριών συνωμοσίας, που μεταξύ άλλων, ενέπλεκαν την εκστρατεία εμβολιασμών με ξαφνικούς θανάτους. Παράλληλα, άρχισε να προωθεί διάφορες ακροδεξιές απόψεις και θεωρίες συνωμοσίας, συχνά μέσω απαντήσεων ή κοινοποιήσεων σε σχετικές αναρτήσεις στο X.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι από το 2023, ο κ. Musk είχε προωθήσει και τη θεωρία συνωμοσίας μιας ενορχηστρωμένης «Μεγάλης Αντικατάστασης» του γηγενούς πληθυσμού του δυτικού κόσμου από μετανάστες και «μη λευκές φυλές». Βασικό σκέλος της επίμαχης θεωρίας συνιστά μια υποτιθέμενη κακόβουλη μείωση γονιμότητας του τοπικού πληθυσμού. Κατά την διάρκεια της πανδημίας COVID-19, τα μέτρα δημόσιας υγείας και μαζικών εμβολιασμών ερμηνεύτηκαν και στο εν λόγω πλαίσιο¹Walter, Dror, et al. “Conspiracies, misinformation and resistance to public health measures during COVID-19 in white nationalist online communication.” Vaccine, vol. 41, no. 17, 24 Apr. 2023, pp. 2868-77, doi:10.1016/j.vaccine.2023.03.050..

Όσον αφορά τον συντάκτη της αρχικής δημοσίευσης, εμφανίζεται στο X με το όνομα Luther ‘Ćyrus’ και το αναγνωριστικό @Censored4sure (“σίγουρα λογοκριμένος”). Σε μια ανασκόπηση των πιο αναγνωρισμένων αναρτήσεών του, εμφανίζεται να προωθεί συστηματικά παραπληροφόρηση κατά των εμβολίων της COVID-19. Σε πολλές αναρτήσεις του φαίνεται να αμφισβητεί ακόμη και την ύπαρξη του κορωνοϊού SARS-CoV-2, που προκάλεσε την πανδημία. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ακόμη ότι, σύμφωνα με ανάρτηση του ίδιου στα τέλη Μαρτίου, αποταμιεύει εκατοντάδες δολάρια μηνιαίως από τις επιδραστικές αναρτήσεις του στο X, μέσω του αμφιλεγόμενου προγράμματος πληρωμών της πλατφόρμας. Επιπλέον, η κοινοποίηση της επίμαχης ανάρτησής του από τον κ. Musk, φαίνεται να του πρόσθεσε νέους ακολούθους σε προσωπικό του επίπεδο ρεκόρ, που αναμενόμενα θα οδηγήσει και σε περαιτέρω αύξηση των εσόδων του.

Παρερμηνεία του δείκτη γονιμότητας

Το επίμαχο άρθρο βασίζεται αποκλειστικά σε μια επιλεκτική και παραπλανητική ερμηνεία δημόσια διαθέσιμων δεδομένων.

Η πρώτη σειρά δεδομένων που επικαλείται το άρθρο, αφορά τον εγχώριο ρυθμό γεννήσεων σε αντιστοιχία με το σύνολο του πληθυσμού, που μειώνεται σχετικά σταθερά από τη δεκαετία του 1960:

Αλλά μια άλλη βασική σειρά δεδομένων που παραλείπεται, είναι ο ρυθμός γεννήσεων ανά γυναίκα στο σύνολο της αναπαραγωγικής περιόδου της. Αυτός ο δείκτης εμφανίζει γενικά σταθερότητα τις τελευταίες δεκαετίες, και μάλιστα καταγράφηκε ελαφριά αύξησή του το 2020-2021. Ενδεικτικά, ο δείκτης ήταν 1.37 γέννες ανά γυναίκα τόσο το 2021, όσο και το 1996, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ.

Υπάρχουν δύο βασικοί παράγοντες αναντιστοιχίας μεταξύ των δύο δεικτών. Ο πρώτος παράγοντας είναι ο πληθυσμός των γυναικών σε αναπαραγωγική ηλικία, που διαρκώς μειώνεται τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς το σύνολο του πληθυσμού ηλικιώνεται όλο και περισσότερο. Ο δεύτερος παράγοντας αφορά την ηλικία στην οποία επιλέγουν να κάνουν παιδιά τα ζευγάρια²Η χαμηλή γονιμότητα στην Ελλάδα, δημογραφική κρίση και πολιτικές ενίσχυσης της οικογένειας. ΔιαΝΕΟσις, 2019. Ενότητα 2. Αρχειοθετημένο εδώ.. Μάλιστα, μια μελέτη που προσπάθησε να εκτιμήσει ακριβέστερα την ολοένα και αυξανώμενη τάση καθυστέρησης τεκνοποίησης, έφτασε στο συμπέρασμα ότι η πραγματική γονιμότητα είναι υψηλότερη απ’ όσο φαίνεται³Ζαφείρης, Κωνσταντίνος. “Η συγχρονική γονιμότητα στην Ελλάδα κατά τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα.” ΑΕΙΧΩΡΟΣ, no. 32, 1 Feb. 2021, pp. 156-85, doi:10.26253/heal.uth.ojs.aei.2021.866.. Δηλαδή, η παρατηρούμενη μείωση των γεννήσεων τα τελευταία χρόνια δεν έχει να κάνει με κανέναν απροσδόκητο εξωγενή βιολογικό παράγοντα, όπως ισχυρίζεται το δημοσίευμα, αλλά είναι αποτέλεσμα της επιλογής γυναικών, που έχουν την δυνατότητα να τεκνοποιήσουν, να κάνουν παιδιά σε μεγαλύτερη ηλικία.

Αντίθετα με τον ισχυρισμό ότι παρατηρούνται «χαμηλότερα επίπεδα γονιμότητας απ’ ό,τι πίστευαν οι ειδικοί ότι ήταν δυνατό», στην πραγματικότητα, η εν λόγω τάση ήταν αναμενόμενη μεταξύ ειδικών εδώ και δεκαετίες. Ενδεικτικά, σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 1995, αναφέρεται η ιδιαίτερα χαμηλή γονιμότητα που δεν είχε σταθεροποιηθεί ακόμη σε περιοχές όπως η Νότια Ευρώπη. Επίσης, στην έκθεση Παρακολούθησης του Παγκόσμιου Πληθυσμού του ΟΗΕ για το 1999, διαβάζουμε ότι οι πλέον πιθανές εκτιμήσεις για τον ανεπτυγμένο κόσμο, δείχνουν συρρίκνωση του αναπαραγωγικού πληθυσμού, γεγονός που όπως είπαμε, οδηγεί φυσικά σε περαιτέρω μείωση των γεννήσεων.

Οι τελευταίες αναλύσεις⁴Bhattacharjee, Natalia V., et al. “Global fertility in 204 countries and territories, 1950–2021, with forecasts to 2100: a comprehensive demographic analysis for the Global Burden of Disease Study 2021.” Lancet, vol. 0, no. 0, 20 Mar. 2024, doi:10.1016/S0140-6736(24)00550-6. κάνουν λόγο για παγκόσμια μείωση γονιμότητας σε βάθος των τελευταίων δεκαετιών, με τάση συρρίκνωσης πληθυσμού σε περισσότερο από τις μισές περιοχές, παρότι πολλές εξ αυτών αναμένεται να σταθεροποιηθούν τις επόμενες δεκαετίες.

Οι βαθύτερες αιτίες της χρόνιας υπογεννησιμότητας είναι πολυσύνθετες, και απαιτούν ποικιλία προσεγγίσεων για αποτελεσματική αντιμετώπιση⁵Mburu, Gitau, et al. “Fulfilment of fertility desires for the attainment of Global Sustainable Development Goals.” BMJ Global Health, vol. 8, no. 4, 1 Apr. 2023, p. e012322, doi:10.1136/bmjgh-2023-012322.. Μια ενδελεχής εγχώρια ανασκόπηση του ζητήματος είχε δημοσιευτεί το 2019 σε συνεργασία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών και της ΔιαΝΕΟσις.

Παρερμηνεία της αύξησης θνησιμότητας

Η δεύτερη σειρά δεδομένων που επικαλείται το άρθρο, αφορά το ρυθμό των θανάτων στην Ελλάδα, που ενώ αυξανόταν σχετικά σταθερά τις περασμένες δεκαετίες, εμφάνισε επιτάχυνση το 2020-2021:

Το άρθρο ισχυρίζεται ότι η αύξηση οφείλεται στο μαζικό πρόγραμμα εμβολιασμών κατά της COVID-19, το οποίο ξεκίνησε στις 27 Δεκεμβρίου του 2020, και υποτίθεται ότι συγχρονίζεται ακριβώς με την αύξηση των θανάτων.

Στην πραγματικότητα όμως, όπως δείχνει μια στατιστική ανάλυση των πλεονάζοντων θανάτων ανά εβδομάδα, είχε παρατηρηθεί αξιοσημείωτη αύξηση θνησιμότητας και πριν την έναρξη του προγράμματος εμβολιασμού. Η πιο εμφανής περίπτωση έλαβε χώρα το Νοέμβριο του 2020, όπως καταγράφει η πλατφόρμα EuroMOMO:

Η καταγραφή αυτή ταυτίζεται με τους επίσημα επιβεβαιωμένους θανάτους COVID-19 που γνώρισαν ραγδαία άνοδο κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας στην Ελλάδα (στέλεχος Άλφα):

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι οι επίσημοι θάνατοι δεν καταγράφουν το σύνολο των θανάτων που πραγματικά προκάλεσε η COVID-19, καθώς βασίζονται στις ικανότητες του συστήματος υγείας να επαληθεύσει την ριζική αιτία θανάτου, ικανότητα που περιορίζεται ειδικά κατά την κορύφωση των κυμάτων. Αυτό διαπιστώθηκε στην Ελλάδα κατά το δεύτερο κύμα, αλλά και διεθνώς σε ανάλογες περιπτώσεις συσσώρευσης μαζικών θανάτων COVID-19⁶Msemburi, William, et al. “The WHO estimates of excess mortality associated with the COVID-19 pandemic.” Nature, vol. 613, Jan. 2023, pp. 130-7, doi:10.1038/s41586-022-05522-2..

Μικρότερου μεγέθους αύξηση είχε καταγραφεί εγχώρια και νωρίτερα, στις αρχές του 2020, κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας. Ο λόγος που το πρώτο κύμα οδήγησε σε μικρότερη αύξηση θανάτων, οφείλεται στο ισχυρό lockdown που εφαρμόστηκε από τις αρχές Μαρτίου 2020, σε αντίθεση με την πλήρη χαλάρωση μετακινήσεων που ακολούθησε και η οποία οδήγησε στο δεύτερο κύμα λίγους μήνες μετά⁷Zahariadis, Nikolaos, et al. “Assessing the effectiveness of public health interventions for Covid‐19 in Greece and Cyprus.” European Policy Analysis, vol. 8, no. 3, 2022, p. 345, doi:10.1002/epa2.1153.⁸Walport, Professor Sir Mark. “Executive Summary to the Royal Society report “COVID-19: examining the effectiveness of non-pharmaceutical interventions”.” Phil. Trans. R. Soc. A., vol. 381, no. 2257, 9 Oct. 2023, doi:10.1098/rsta.2023.0211..

Το ίδιο φαινόμενο γίνεται εμφανές και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Η πλεονάζουσα θνησιμότητα άρχισε να κορυφώνεται σε επίπεδα ρεκόρ στις αρχές και στα τέλη του 2020, σε πλήρη ταύτιση με τα κύματα θανάτων COVID-19, πριν ξεκινήσει ο μαζικός εμβολιασμός του πληθυσμού.

Είναι σκόπιμο να σημειώσουμε επίσης πως, ενώ το δημοσίευμα κάνει λόγο για διαρκή αύξηση θανάτων στην Ελλάδα, βασίζεται σε δεδομένα μόνο μέχρι το 2021. Τα πιο πρόσφατα δεδομένα της Eurostat καλύπτουν μέχρι και το 2022, όπου και παρατηρούμε σημαντική πτώση θανάτων σε σύγκριση με το 2021, και πάλι σε ταύτιση με τη μείωση των θανάτων COVID-19.

Όπως έχουμε γράψει και στο παρελθόν, τα δημόσια δεδομένα αναφορικά με την πανδημία έχουν επανειλημμένα διαστρεβλωθεί από φορείς παραπληροφόρησης. Στην πραγματικότητα, το σύνολο της βιβλιογραφίας υποστηρίζει ότι η COVID-19 οδήγησε άμεσα και έμμεσα στα μαζικά κύμματα θανάτων, ενώ ο εμβολιασμός έσωσε δεκάδες εκατομμύρια ζωές⁹Watson, Oliver J., et al. “Global impact of the first year of COVID-19 vaccination: a mathematical modelling study.” Lancet Infect. Dis., vol. 22, no. 9, 1 Sept. 2022, pp. 1293-1302, doi:10.1016/S1473-3099(22)00320-6.. Τα εμβόλια COVID-19 παρουσιάζουν κατά κανόνα παροδικές και ήπιες παρενέργειες, όπως όλα τα εμβόλια, και αμφισβητούμενη αιτιώδη σύνδεση με εξαιρετικά σπάνιους θανάτους γενικών αιτιών¹⁰Nafilyan, Vahé, et al. “Risk of death following COVID-19 vaccination or positive SARS-CoV-2 test in young people in England.” Nat. Commun., vol. 14, no. 1541, 27 Mar. 2023, pp. 1-11, doi:10.1038/s41467-023-36494-0.¹¹Liko, Juventila. “Assessment of Risk for Sudden Cardiac Death Among Adolescents and Young Adults After Receipt of COVID-19 Vaccine — Oregon, June 2021–December 2022.” MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep., vol. 73, 2024, doi:10.15585/mmwr.mm7314a5.¹²Xu, Stanley, et al. “Mortality risk after COVID-19 vaccination: A self-controlled case series study.” Vaccine, vol. 42, no. 7, 7 Mar. 2024, pp. 1731-7, doi:10.1016/j.vaccine.2024.02.032..

Όσον αφορά τη γονιμότητα, παρά τα αβάσιμα αφηγήματα, δεν έχει βρεθεί καμιά ένδειξη ουσιαστικής βιολογικής επιρροής του εμβολιασμού¹³Wang, Chao, et al. “Effects of COVID-19 vaccination on human fertility: a post-pandemic literature review.” Ann. Med., vol. 55, no. 2, 2023, doi:10.1080/07853890.2023.2261964., ενώ αντιθέτως, σε δεκάδες μελέτες έχει επαληθευτεί η ασφάλεια και η προστασία του εμβολιασμού¹⁴Fernández-García, Silvia, et al. “Effectiveness and safety of COVID-19 vaccines on maternal and perinatal outcomes: a systematic review and meta-analysis.” BMJ Global Health, vol. 9, no. 4, 1 Apr. 2024, p. e014247, doi:10.1136/bmjgh-2023-014247. από επιπλοκές κύησης λόγω της COVID-19¹⁵Simbar, Masoumeh, et al. “Evaluation of pregnancy outcomes in mothers with COVID-19 infection: a systematic review and meta-analysis.” J. Obstet. Gynaecol., 31 Dec. 2023, doi:10.1080/01443615.2022.2162867..

Συμπέρασμα

Ο ισχυρισμός ότι η Ελλάδα αντιμετωπίζει ρεκόρ προβλημάτων γονιμότητας και θνησιμότητας στην Ελλάδα λόγω των εμβολιασμών για την COVID-19 συνιστά παραπληροφόρηση.

Στην πραγματικότητα, ο εγχώριος ρυθμός γεννήσεων μειώνεται σχετικά σταθερά την τελευταία δεκαετία. Το φαινόμενο αυτό εξηγείται από τη διαρκή μείωση του πληθυσμού των γυναικών σε αναπαραγωγική ηλικία και την επιλογή διαρκώς αυξανώμενης ηλικίας τεκνοποίησης. Η χρόνια υπογεννητικότητα είναι σύνθετο και διεθνές πρόβλημα, για το οποίο ωστόσο δεν έχει διαπιστωθεί καμιά σύνδεσή με τους εμβολιασμούς για την COVID-19, οι οποίοι αντιθέτως προστατεύουν από σχετικές επιπλοκές στην κύηση λόγω της νόσου.

Όσον αφορά τη θνησιμότητα, αυτή αυξανόταν σταθερά τα τελευταία χρόνια λόγω της διαρκούς γήρανσης του πληθυσμού. Το 2020 η θνησιμότητα αυξήθηκε ξαφνικά σε επίπεδα ρεκόρ, και μια προσεκτική ανάλυση δείχνει ότι αυτό έλαβε χώρα σε πλήρη αντιστοιχία με τα δύο πρώτα κύμματα της πανδημίας COVID-19, πριν την έναρξη του εμβολιαστικού προγράμματος. Η διεθνής βιβλιογραφία καταδεικνύει ότι η υπερβάλουσα θνησιμότητα του 2020-2021 οφείλεται σε άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις της πανδημίας, η οποία περιορίστηκε κατά το δυνατόν από τους εμβολιασμούς.

Ανδρόνικος Κουτρουμπέλης

Ιδρυτής και senior editor στο FactReview.